Umut hakkı nedir sorusu, ülkemizin gündeminden ötürü vatandaşlarımızın akıllarını kurcalayan bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Esasen umut hakkı, Türkiye’de uygulama alanı pek karşımıza çıkmayan bir husustur. Ceza hukukunda umut hakkı, hapis cezasıyla cezalandırılan mahkûmların belirli bir süre boyunca gösterdikleri iyi hâlleri ve davranışları baz alınarak kanunla belirlenmiş belirli şartlar altında koşullu salıverilme olasılıklarının varlığını değerlendiren bir düzenlemedir.
Bilindiği üzere modern ceza hukukunun temel amaçlarından biri, suçluların topluma geri kazandırılmasıdır. Umut hakkı da bu bağlamda uzun süreli hapis cezalarının infazı sırasında iyi hâl ve davranışlar sergileyen mahkûmların topluma geri kazandırılabilmesi maksadıyla koşullu salıverilmesi ve bir şansı daha hakkettikleri düşüncesiyle uygulama bulmaktadır. Fakat yukarıda da dediğimiz gibi, Türkiye’de uygulama alanı yoktur.
İÇİNDEKİLER
UMUT HAKKI NEDİR
Umut hakkı, esasen suçluların topluma geri kazandırılması fikriyle ortaya atılmıştır. Adından da anlaşıldığı umut hakkı, uzun süreli hapis cezası alan mahkûmların hapis cezalarının infaz edildiği esnada salıverilme umuduyla iyi hâl ve olumlu davranışlar sergilemelerine yol açan bir haktır.
Umut hakkı ve koşullu salıverilme kurumu esasında mahkûm bir bireyin cezasının bir kısmını dışarıda geçirmesini sağlar ve bu kişilerin hem toplumdan soyutlanmasının önüne geçer hem de ikinci bir şans verir. Fakat umut yasası hakkı ülkemizde bu isimle nitelendirilmemiştir. Dolayısıyla Türkiye’de uygulama alanı olmayan bir hak olarak karşımıza çıkmıştır.
UMUT HAKKI NEDİR VE TÜRKİYE’DE UYGULAMA ALANI
UMUT HAKKININ YASAL DAYANAKLARI
Umut hakkının direkt olarak bu isimle bir kanuni nitelendirmesi ve dayanağı yoktur. Fakat 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin Uygulanması Hakkında Kanun, cezaevlerindeki mahkûmların cezaları infaz edilirken iyi hâl ve olumlu davranışlar sergilemesini, bazı şartların bir arada bulunması kaydıyla koşullu salıverilme ile ödüllendirmektedir. Nitekim ilgili kanunun 3. Maddesi de infazda temel amaçlardan birinin hükümlünün yeniden sosyalleşmesini teşvik etmek, üretken ve kanunlara, nizamlara ve toplumsal kurallara uymasını sağlamak olarak düzenlenmiştir. Anayasa ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmeleri de umut hakkına yasal dayanak oluşturabilmektedir.
UMUT HAKKINDAN KİMLER YARARLANIR?
Umut hakkı, yukarıda da belirttiğimiz gibi hükümlünün bir gün tekrar toplum nezdinde sosyalleşebilmesini, ıslah olmasını sağlamak amacıyla vardır. Fakat bu demek değildir ki tüm mahkûmlar umut hakkından yararlanabilir. Umut yasası hakkından yararlanamayacak mahkûmlar da vardır. Bunlar;
- Ceza Süresinin Belirli Bir Kısmını Tamamlamayanlar: Umut Hakkı, belirli bir süre cezaevinde kalıp iyi hâl ve olumlu davranış sergileyen mahkûmların koşullu salıverilme talebinde bulunmasına bir olanak sağlar. Fakat bunun için mahkûmun belirli bir süre cezasını çekmesi gerekmektedir. Genellikle cezasının 2/3’ü veya ¾’ü gibi oranlarda cezası infaz edilen mahkûmlar talepte bulunabilir.
- İyi Hâl Gösterenler: İyi hâl kavramı subjektif bir kavram olarak gözükebilmektedir. Fakat iyi hâl için somutlaştırıcı kriterler bulunabilir. Mahkûmun cezası infaz edilirken herhangi bir disiplin cezası almaması, sosyal rehabilitasyon süreçlerine katılması ve olumlu faaliyetlerde bulunması iyi hâl için bir kriter olarak karşımıza çıkar.
- Ağır Suçlar Dışında Yargılananlar: Terör suçları, kasten öldürme suçu, cinsel saldırı gibi ağır suçlardan yargılanan ve mahkûm olan bireyler koşullu salıverilme hakkından yararlanamama durumuyla karşılaşabilirler.
Bunlar haricinde de kanunda bir başka yararlanamama kriteri verilmiştir. 5275 sayılı kanuna eklenen geçici 2. Madde ile büyük bir sınırlama daha getirilmiştir. Dolayısıyla umut yasası hakkı, cezaevinde her ne kadar iyi hal ve olumlu davranışlarda bulunsa da her durumda uygulanmayabilmektedir. İlgili geçici 2. Madde bu şekildedir;
Geçici Madde 2- (1) 14.7.2004 tarihli ve 5218 sayılı Kanunun 1 inci maddesi ile değişik
3.8.2002 tarihli ve 4771 sayılı Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanunla; ölüm cezaları, müebbet ağır hapis cezasına dönüştürülen terör suçluları ile ölüm cezaları ağırlaştırılmış müebbet ağır hapis cezasına dönüştürülen veya ağırlaştırılmış müebbet ağır hapis cezasına mahkûm olan terör suçluları, koşullu salıverilme hükümlerinden yararlanamaz. Bunlar hakkında, ağırlaştırılmış müebbet ağır hapis cezası, hayatı boyunca devam eder.
Bilindiği üzere eski ceza kanunundaki ölüm cezası günümüzde ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası olarak düzenlenmektedir. Ölüm cezasının kaldırıldığı dönem ölüm cezası ile yargılanmakta olan sanıklar, ilgili geçici madde neticesinde umut yasası hakkından, koşullu salıverilme şartlarından yararlanamayacaklardır.
UMUT HAKKININ DEĞERLENDİRME SÜRECİ NASILDIR?
Umut hakkı, bir mahkûmun koşullu salıverilmesinin değerlendirilmesi, iyi hâl ve olumlu davranışlarının değerlendirilmesi sürecidir. Ceza İnfaz Kurumu yönetimi, mahkûmun cezasının infaz edilirken sergilediği hâl ve davranışları olumlu ya da olumsuz olarak değerlendirebilir. Burada somut bir kriter yoktur fakat mahkûmun rehabilitasyon süreçlerine aktif katılım sağlaması, herhangi bir disiplin cezası almaması kriter olarak kullanılabilmektedir.
Ardından hükümlü veya hükümlünün avukatı, cezanın belli bir süre infaz edilmesinden sonra koşullu salıverilme talebinde bulunabilir. Talep ceza infaz kurumunda yer alan savcılığa yapılır ve ceza infaz hâkimliği tarafından değerlendirilir.
UMUT HAKKI VE İNSAN HAKLARI AVRUPA MAHKEMESİ KARARLARI
İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (İHAM), vermiş olduğu kararlarda Türkiye’de geçici madde 2’nin bulunmasını İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesine (İHAS) aykırı bulmuştur. Özellikle sözleşmenin 3. Maddesinde yer alan “işkence yasağına” dem vuran yüksek mahkeme, bu husustan ötürü Türkiye’yi sözleşmeyi ihlal etmekle suçlamaktadır. Fakat Anayasa Mahkemesi ve Meclis, bu kararlara karşın herhangi bir değişiklik yapmamıştır.
Tekrardan gündeme gelen umut hakkı, özellikle bölücü terör örgütü elebaşının koşullu salıverilmesi konuşmalarından ötürü gündem olmuştur. Fakat yasa hükmü açıktır. Dolayısıyla ilgili şahsın kanun değişikliği yapılmadan koşullu salıverilmesinin herhangi bir imkânı yoktur.
SONUÇ OLARAK
Sonuç olarak, siyasetin gündemini meşgul eden “Umut Hakkı”, ülkemizde koşullu salıverilme ile bağdaşmaktadır. Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin Uygulanması Hakkında Kanun, koşullu salıverilme şartlarını ve değerlendirmesini içermektedir. Yine aynı kanunda geçici ikinci madde ile koşullu salıverilmeden yararlanamayacak mahkûmlar da belirlenmiştir. Bu yazımızda bilgili şartlardan, değerlendirme sürecinden ve geçici maddeden söz edip İHAM kararları hakkında özet bilgiler vermeyi amaçlamış bulunduk.